کلام فصیح و بلیغ که شایسته‌ ی گویندگان و نویسندگان بزرگ است کلامیست که موجب انبساط حال و یا انقباض آن گردد و شنونده را برای اموری که گوینده بخواهد تحریض کند و یا از مقصودی بازدارد.کلامی که از آن توقع تاثیر دارند اگر عاری از اسباب فصاحت و بلاغت باشد علاوه بر آنکه وافی بمقصود گوینده نیست،ویرا از آنچه بخواهد بازمیدارد و گاه نتیجه ی معکوس میبخشد.پس لازمه ی کلام موثر،فصاحت و بلاغت آنست.و ما اینک به شرح هریک از آن دو میپردازیم:

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

فصاحت

فصاحت در لغت بمعنی ظهور در بیانست و آنرا در فارسی گشاده سخن(صراح اللغة)و چرب زبانی و گویائی و گشاده زبانی گویند.گشاده سخن و چرب زبان و گویا یعنی فصیح؛وگشاده زبان در دوبیت ذیل از فردوسی نخست بمعنی مرد فصیح و دوم بمعنی زبان فصیح است.

جوانی بیامد گشاده زبان/سخن گفتن خوب و طبع روان

گشاده زبان و جوانیت هست/سخن گفتن پهلوانیت هست

فصاحت در اصطلاح علمای بلاغت به سه مورد اختصاص دارد و بر سه قسم است:

فصاحت کلمه-فصاحت کلام-فصاحت متکلّم

الف-فصاحت کلمه:فصاحت کلمه یا فصاحت مفرد،خالی بودن کلمه است از چهارعیب و آنها عبارتند از:

1-تنافر حروف و آن ترکیب حروف در کلمه بنحویست که تلفظ آنرا دشوار کند.به عبارت دیگر تنافر حروف چنانستکه<<حروف از یکدیگر گریزان بود و ناساخته>>مانند پنهانست بسکون نون و سین و تاء در بیت ذیل:

دو دهان داریم گویا همچو نی/یک دهان پنهاست در لبهای وی

                                                      <مولانا>

2-غرابت استعمال و آن آوردن کلمه ی مهجورست در سخن چنانکه خواننده یا شنونده را فهم معنی آن دشوار باشد مانند نعیق و عشیق و سحیق که برای فارسی زبانان فهم آن دشوار است،در ابیات ذیل:

غرابا مزن بیشتر زین نعیقا/که مهجور کردی مرا از عشیقا

ایا رسم اطلال معشوق وافی/شدی زیر سنگ زمانه سحیقا

                                                      <منوچهری> 

3-مخالفت قیاس و آن آوردن کلمه ایست خلاف قاعده ی دستوری مانند:پاکیدن و مکیدن(حج رفتن) و چهچهیدن در این ابیات:

نیست از پاکیدن کفار تیغت را ستوه/نیست از بخشیدن اموال طبعت را ملال

                                                    <رشیدی سمرقند>

شکر لله که ما مکّیدیم/تربت پاک پیمبر دیدیم

                                                    <طرزی افشار>

غنچه میچهچهد چو بلبل مست/گر ببیند رخ تو در گلشن

                                                    <حاذق تبریزی>

4-کراهت در سمع یعنی ناخوش آمدن کلمه در گوش و آن براثر رعایت نکردن حُسن ترکیب اصواتست در کلمه.مانند آدمم در این مصراع:

گفت خاموش که یوسف به یقین آدمم است

ب-فصاحت کلام:فصاحت کلام در صورتی میسرست که مفردات(کلمات) آن خالی از عیوب مذکور و خود از شش عیب خالی باشد بدین شرح:

1-تنافر که آنرا بتنافر در کلمات و تنافر در معنی منقسم میدارند:تنافر در کلمات آنست که وضع ترکیب کلمات تلفظ کلام را دشوار کند و به عبارت دیگر کلمات از یکدیگر گریزان باشند مانند:

شکرک از ان دو لبک تو بچنم اگر تو یله کنی/بسرک تو که بزنمت بپدر اگر تو گله کنی

                                                   <منسوب به عنصری>

و تنافر در معنی آنست که اجزای کلام از حیث معنی با یکدیگر سازگار نباشدمانند این دو بیت که رادویانی(ترجمان الیلاغة ص 135) در مدح محمود و تهنیت خانه ی زرین از شاعری نقل کرده است:

خانه ی زرین پادشاه جهانست/در سخن یک خدا چه جای گمانست

قارون گویند گنج داشت نهانی/شاه بلند اختر است و سخت کمانست

و چنانکه ملاحظه میشود میان دو مصراع هر بیت مطلقاً ارتباطی از حیث معنی موجود نیست.

2-ضعف تالیف و آن عبارتست از ترکیب کلام بخلاف قواعد نحوی و با این عیب کلام نه تنها فصیح نیست بلکه فهم آن هم میسر نخواهد بود.

3-تعقید لفظی و مراد از آن آوردن کلامیست که در آن ترتیب کلمات خلاف ترتیب مقصود باشد چنانکه فهم معنی ساده را دشوار کند مانند:

پسنده است با زهد عمار و بوذر/کند مدح محمود مر عنصری را؟

                                                          <ناصرخسرو>

یعنی عنصری را پسندیده است که با زهد عمار و بوذر مدح محمود کند؟وچنانکه دیده میشود در این بیت ترتیب کلمات بخلاف ترتیب معانیست.

4-تعقید معنوی آنست که در کلام کنایات و اشارات دور از ذهن آورند چنانکخ برای درک آنها محتاج تفکر و تامل و نیازمند لوازم و وسائط بسیار باشیم مانند این ابیات:

دل آسوده ای داری چه میپرسی زآرامم/نگین را در فلاخن مینهد بیتابی نامم

                                                           <صائب>

آهوی آتشین روی چون در بره درآید/کافور خشک گردد با مشک تر برابر

                                                           <خاقانی>

وجود جود تو رایج فتاد اگر نه وجود/به نیمه باز قضا میفروخت اجری را

                                                           <انوری>

5-تتابع اضافات و آن آوردن چند مضاف الیه با کسره های اضافه است بی آنکه از یکدیگر گسسته شوند(این عیب از عیوب مسلم فصاحت نیست)مانند این بیت:

خواب نوشین بامداد رحیل/باز دارد پیاده را ز سبیل

                                                          <سعدی>

6-کثرت تکرار یعنی آوردن یک کلمه چند بار در بک عبارت و یا در عبارات نزدیک به یکدیگر مانند:

گَوِ گو تن گو سر کو نهاد/گو آئین گو گودل گو نژاد

                                                         <ملک الشعرا صباء>

پیداست که در مورد لزوم یعنی وقتی که اجتناب از تکرار مایه ی ترک قوانین صرفی و نحوی گردد تکرار را نمیتوان از معایب مخلّ فصاحت آن دانست.

ج-فصاحت متکلم:فصاحت متکلم عادت و ملکه ی نفسانی متکلم است بر آوردن کلمات و کلام فصیح،و این قدرت بیان علاوه بر ذوق و استعداد فطری محتاج مهارت در مطالعه ی آثار استادان بزرگ و فصحای زبانست.شرط عمده ی فصاحت متکلم آنست که همیشه سخنان فصیح آورد و در هیچ حال از این امر عاجز نباشد.بنابراین کسی را که بندرت و بر حسب اتفاق،کلام فصیح آورد فصیح نتوان گفت.

،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،

برگرفته از کتاب آیین سخن،مختصری در معانی و بیان فارسی-دکتر ذبیح الله صفا-چاپ نوزدهم1377،ققنوس